Χάος στην καθημερινότητα

Ο έλεγχος

Η επίδραση των θεωριών του χάους για κάποιον πρόθυμο να τις κάνει πράξη μπορεί να είναι καθοριστική. Ζούμε σε έναν κόσμο που δεσπόζουσα νοοτροπία είναι αυτή του έλεγχου. Ο έλεγχος επιχειρείται από τον άνθρωπο στην φύση, από ισχυρά κράτη με σκοπό την πλανητική κυριαρχία, από ισχυρές κοινωνικές ομάδες για οικονομική παντοδυναμία, από άνθρωπο σε άνθρωπο ανταγωνιστικά για διαπροσωπική εξουσία, από τον καθένα μας στον ίδιο του τον εαυτό με σκοπό την προσαρμογή σε ένα σύστημα αξιών που η δύναμη αποθεώνεται. Η λατρεία της δύναμης και του ελέγχου σε κάποιες περιπτώσεις έχει πάρει μορφή ομαδικής υστερίας. Το νιώθει κανείς σε κάθε έκφραση δημόσιου λόγου. Το βλέπει με την μορφή του τρομοκυνηγητού, με τις κάμερες που παρακολουθούν κάθε κίνηση στους δρόμους, με τον τρόπο που στήνονται τα δελτία ειδήσεων, με τους προσανατολισμούς και τα βαθύτερα αιτία τους που ο καθένας μας θέτει.

Η ισορροπία μεταξύ ελέγχου και σύμπλευσης με την ροή της ζωής είναι η πρώτη επίδραση της θεωρίας του χάους.

Η τάξη δεν απαξιώνεται. Άλλωστε είναι και η θεμελιώδης αρχή κάθε εκδηλωμένου συμβάντος. Η ισορροπία είναι ο σκοπός, Η αρμονία μεταξύ ροής και τάξης, ελέγχου και ανοίγματος στις λεπτές επιρροές του περιβάλλοντος. Ο κίνδυνος του ελέγχου, με την ανεξέλεγκτη θεοποιημένη φύση του είναι ορατός, σήμερα ίσως περισσότερο από ποτέ. Οι δυνάμεις επιβολής του δεν είχαν ποτέ μαζικότερη εμβέλεια. Ένα από τα σημαντικότερα κανάλια επιβολής τους είναι τα ΜΜΕ.

Το άνοιγμα σε κάθε μικρή επίδραση είναι η πρόταση που συστήνει η θεωρία του χάους. Αυτό για να συμβεί χρειάζεται να αποβληθεί το κρυφό άγχος, ο φωλιασμένος στην ψυχή φόβος που μας επιβάλλει να επιθυμούμε τον έλεγχο των πάντων.

Το άνοιγμα

Αυτό το άνοιγμα απαιτεί ευαισθησία ώστε να μπορεί κανείς να ακούει τις λεπτές επιδράσεις και να είναι δεκτικός να τις ακολουθήσει. Για να είναι κανείς δεκτικός προϋποτίθεται ένας βαθύς σεβασμός σε κάθε έκφραση, κάθε πρόταση, κάθε επιρροή όσο ποταπή ή ασήμαντη κι αν φαίνεται. Απαιτείται μια πραγματικά ουμανιστική πρόθεση που δεν περιορίζεται μόνο σε ανθρώπους αλλά σε κάθε επίδραση του περιβάλλοντος. Με έναν μαγικό τρόπο τότε νιώθει κανείς ότι όλο το σύμπαν συνωμοτεί ώστε να τον διδάξει, να τον οδηγήσει να έρθει σε πραγματική επικοινωνία μαζί του. Η επικοινωνία έτσι παίρνει ξανά την ουσιαστική της μορφή, γίνεται αμφίδρομη, δεν ακούνε μόνο τα αυτιά αλλά ολόκληρη η οντότητά. Βέβαια η αμφίδρομη φύση της επικοινωνίας σημαίνει επίσης εκφορά λόγου, πράξης προς το περιβάλλον. Έτσι σπάνε οι αναστολές και οι «σεμνότητες» και απελευθερώνεται η διάθεση εκδίπλωσης προς τα έξω. Μόνο που αυτή την φορά η συνειδητότητα και η υπευθυνότητα δίνουν στην εκφορά μια πρόθεση που σαφώς συμπεριλαμβάνει ηθική.

Μια ηθική που υπαγορεύεται από την ενωτική φύση του κόσμου. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι σε αυτό το σημείο συναντιούνται οι βουδιστές μονάχοι που σκυμμένοι φτιάχνουν τις μαντάλες και ο Ηράκλειτος. Μοιάζει το χάος να είναι μια διεπιστημονική διαπίστωση που γεφυρώνει ανατολή με δύση.

Ο χρόνος

Η γνώση των διαδικασιών που στήνουμε σαν ικρίωμα για να χτίσουμε οποιοδήποτε προϊόν είναι σημαντική. Η συνείδηση για το ποιες είναι οι δυνάμεις που δημιουργούν και πως το κάνουν, είναι ένα εργαλείο πλοήγησης στο χαοτικό σύστημα της ζωής. Η παρατήρηση και η γνώση για το πως λειτουργούμε είναι ένα θέμα που δεν τελειώνει ποτέ. Συνέχεια μαθαίνουμε κάτι καινούριο. Ποιο είναι εκείνο το κρίσιμο ίσως και μικρό γεγονός που μας οδηγεί σε μια συγκεκριμένη πράξη; Για το πέταγμα της πεταλούδας που είναι υπεύθυνο για κάθε τυφώνα που μας συμβαίνει θα πρέπει να ανατρέξουμε πίσω στον χρόνο. Να ανασκοπήσουμε την δράση μας. Αν από τον προβληματισμό αυτό δημιουργηθεί πράξη, ο απόηχός της πιθανόν να μας επηρεάζει καιρό.

Έτσι μπορούμε κάποτε να συνειδητοποιήσουμε ότι η πρόθεση με την οποία δρούμε διαρκώς, δημιουργεί συνέχεια «φράκταλ», αρχικές συνθήκες που παρόλη την ασημαντότητά τους μπορούν σαν ένα κύμα να καθιερώσουν νέα δεδομένα. Να δημιουργήσουν μια ροή που μπορούμε να ακολουθήσουμε με εμπιστοσύνη. Την εμπιστοσύνη στην ίδια την ζωή , και το θάυμα της μέσα στο οποίο συμμετέχουμε ενεργά.

Έτσι είναι φανερό ότι κάθε πράξη μπορεί να εκλαμβάνεται σαν ένα απόσπασμα της ζωής, ανήκει σε αυτήν. Έτσι δεν μπορεί να έχει συγκεκριμένη αρχή και τέλος χρονικά. Διαχέεται απλώνεται, αλλού βαθαίνει και αλλού επιδρά σε μεγάλο βαθμό.

Η διαδικασία και το προϊόν

Κάθε προϊόν προϋποθέτει διαδικασίες για την παραγωγή του. Μόλις όμως ολοκληρωθεί το προϊόν οι διαδικασίες που συνήθως δεν καταγράφονται χάνονται, μένουν στο παρασκήνιο. Παρόλα αυτά συχνά πυκνά ακούγεται ο «δρόμος» είναι που έχει αξία και όχι το αποτέλεσμα. Λέγοντας δρόμο-διαδρομή βέβαια εννοείται ακριβώς η διαδικασίες που αναπτύσσονται για την παραγωγή του προϊόντος. Έτσι, όλη η πρόθεση, όλη η συλλογιστική και ο προβληματισμός που στήνονται δυναμικά και διαλεκτικά για να παραχθεί το προϊόν γίνονται ασήμαντα και αόρατα για κάποιον που βλέπει μόνο το αποτέλεσμα. Το ερώτημα είναι: θα μπορούσε η ίδια η διαδικασία να είναι το σώμα της ζωής και όχι το προϊόν, το αποτέλεσμα, ο στόχος;

Η αισθητική

Η αισθητική δεν έχει μόνο θεωρητική σημασία. Η αισθητική αξία κάθε πράξης σχετίζεται με το κατά πόσο μια π΄ραξη μπορέι να χαρακτηριστεί ωραία ή άσχημα. Σχετίζεται με τις εκάστοτε συνθήκες, με την ηθική μας στάση και τα κίνητρα.

Ο Αξελός εξηγώντας την άποψη του Ηράκλειτου για την αισθητική γράφει: «…μέσα στην φύση που η ενότητά της είναι η ενότητα των αντιθέτων αποκαλύπτεται και για τον Ηράκλειτο μια αρμονία «καλλιτεχνική». Η αρμονία είναι άλλοτε φανερή κι άλλοτε αφανής, κι έτσι διαφεύγει από την προσοχή των ανθρώπων που δεν ξέρουν να συλλαμβάνουν τα φαινόμενα σαν μέρη μιας όμορφης ολότητας.
,,,αφού ο Κόσμος περιέχει το κάθε τι που είναι, περιέχει κι εμάς, τίποτε δεν ξεφεύγει από το συμπαντικό ρυθμό του ακατάπαυστου γίγνεσθαι που κάνει αχώριστα τα αντίθετα που συγκρούονται….
Ο Ηράκλειτος συλλαμβάνει ποιητικά το κάθε τι που γίνεται μέσα στο κύλισμα του χρόνου. …Η ποίηση είναι το εσωτερικό κίνητρο της ανθρώπινης δραστηριότητας, εφόσον είναι αυτή που γεννά ολοένα καινούριες δημιουργίες, με αφετηρία τις παλιές σε όλη την διάρκεια του γίγνεσθαι. Η ηρακλειτική σκέψη και γλώσσα είναι και οι δύο υπέρτατα ποιητικές, γιατί δημιουργούν ένα όραμα που αγκαλιάζει το βαθύ νόημα των φαινομένων που εμφανίζονται στο εσωτερικό της αρμονικής τάξης του κόσμου.
...το χάος «είναι» η αντίθετη και συμπληρωματική όψη του κόσμου. Η διαλεκτική, που φέρνει σε επικοινωνία τη μορφή και το άμορφο, την οικοδόμηση και την καταστροφή, το θετικό και το αρνητικό, μπορεί να ανατρέπει τις προοπτικές και φέρνει μπροστά μας αυτό που υπάρχει κίνδυνος να τα εκμηδενίσει όλα. Η παρουσίαση αυτού του τεράστιου κίνδυνου μας χαρίζει μια τραγική χαρά. Γιατί η φωτιά μπορεί να γίνει πυρκαγιά και να πυρπολήσει τον κόσμο, αυτόν τον κόσμο που αν και είναι ο ωραιότερος, είναι σαν σωρός από σκουπίδια χυμένα στην τύχη(απ.124).»

Στην εισαγωγή του κεφαλαίου για την συμμετρία του φυσικού νόμου ο νομπελίστας φυσικός Richard Feynman, με το ανατρεπτικό του ύφος γράφει: «Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς πως΄ ένα σώμα μπορεί να είναι συμμετρικό. Πως, όμως, μπορεί να υπάρχει συμμετρία σε έναν φυσικό νόμο; Και βέβαια δεν μπορεί, όμως οι φυσικοί αρέσκονται να χρησιμοποιούν συνηθισμένες λέξεις αποδίδοντας τους διαφορετική σημασία από την καθιερωμένη. Στην περίπτωσή μας, νιώθουν για τους φυσικούς νόμους ένα συναίσθημα όμοιο με εκείνο που δημιουργεί η συμμετρία και αυτό το ονομάζουν συμμετρία των νόμων».

Αυτά τα δύο σημεία έχουν την δύναμη να ορίσουν έναν νέο άξονα πάνω στον οποίο μπορεί κανείς να σταθεί για να αντιμετωπίσει το ζήτημα της αισθητικής. Υπάρχει μια σχέση μεταξύ των μορφοκλασματικών εικόνων (fractal) που παράγουν οι εξισώσεις του χάους με τις ίδιες τις εξισώσεις. Οι μεν εικόνες φανερώνουν μια αρμονία οπτική, οι εξισώσεις περιέχουν εντός τους αυτήν την αρμονία. Από αυτή την αντιστοίχιση το fractal ως εικόνα με το fractal ως μαθηματικό τύπο, επεκτείνοντας μπορεί κανείς να σχηματίσει την νοητική εικόνα του fractal ως ιδέα, ως έννοια. Η διαλεκτική σύγκρουση των αντιθέτων κατά την αισθητική που παρουσιάζει ο Αξελός βρήκε το ζευγάρι του χάους και του ελέγχου.

Τελικά;

Κάθε άνθρωπος είναι ένας καλλιτέχνης. Κάθε πράξη έχει ηθικό, αισθητικό και ποιητικό νόημα. Κάθε πράξη είναι μια δράση που διαμορφώνει τον κόσμο μέσα στον οποίο υπάρχουμε. Ας φροντίσουμε να γίνουμε ελεύθεροι και παράξενοι ελκυστές ενός κόσμου που έρχεται και μπορούμε να κάνουμε καλύτερο.